Λειτουργικός αναλφαβητισμός*

 του Γιώργου Μωραϊτη

Τα μεγάλα προβλήματα δεν καλύπτονται από μια ετικέτα. Και πολύ περισσότερο, όταν η ετικέτα δεν καλύπτει την ουσία του θέματος, όπως στην περίπτωση του φαινομένου που ονομάστηκε «λειτουργικός αναλφαβητισμός». Ποιοτικά δεν είναι ίδιας κατηγορίας το φαινόμενο αναλφαβητισμός και ο λειτουργικός αναλφαβητισμός.

Ο αναλφαβητισμός, όπως το λέει και η λέξη, δηλώνει την παντελή άγνοια της γραφής και της ανάγνωσης, όσο μπορεί να συμβαίνει αυτό στην εποχή μας, ενώ ο λειτουργικός αναλφαβητισμός δηλώνει έλλειψη μεγάλης ή μικρής ικανότητας να χρησιμοποιεί το άτομο τις γνώσεις που παρέχει η κοινωνική ζωή και να τις μεταχειρίζεται, να αξιοποιεί δηλαδή τις γνώσεις που αποκτάει μέσω της γραπτής και της προφορικής αποτύπωσης του λόγου και μέσω αυτού των πληροφοριών που κατέχει. Και απ' αυτή την πλευρά, είναι ποιοτικά διάφορα γεγονότα. Ο πρώτος, δηλαδή ο γενικός αναλφαβητισμός, είτε πρωτογενής είτε δευτερογενής, σηματοδοτεί μια έλλειψη (αντιφατική για την εποχή μας) και είναι ενδεικτικός της πολιτισμικής πολιτικής που ασκείται από το αντίστοιχο κράτος, να ανέχεται με χίλιους τρόπους να μένουν αγράμματοι οι πολίτες του. Αυτό, όμως, που ονομάσαμε «λειτουργικό αναλφαβητισμό», είναι απόρροια της κακής λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος, αποτελεί την έκφραση μιας όχι φυσιολογικής γλωσσικής (και κατά βάθος ψυχολογικής και κοινωνικής προέλευσης) κατάστασης. Είναι μια συνθήκη, κατά την οποία το άτομο δεν έχει τη δυνατότητα να επικοινωνεί άνετα με το περιβάλλον του, χρησιμοποιώντας τη δυναμική της προσωπικότητάς του.

Συνεπώς, ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι μια πολύ σύνθετη πραγματικότητα, που καλύπτει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Ο ένοχος

Από τους μελετητές του θέματος δίνεται ιδιαίτερη σημασία της γλώσσας της μητρικής ή του περιβάλλοντος, που η άγνοιά της εμποδίζει τον άνθρωπο να λειτουργήσει μέσα στην κοινωνική ομάδα, κάτι που είναι σωστό, σε ό,τι αφορά μετανάστες ή παλιννοστούντα άτομα.

Ο ένοχος, όμως, αυτής της αυτόχρημα μειονεκτικής κατάστασης δεν είναι μόνο η άγνοια της γλώσσας, αλλά κυρίως η δόμηση του περιεχομένου της συνείδησης και της ποιότητας των πληροφοριών, με τις οποίες έχει αυτή οικοδομηθεί.

Αν θελήσουμε να σκιαγραφήσουμε την εικόνα του λειτουργικά αναλφάβητου, θα πρέπει να πούμε ότι είναι άνθρωπος που ανεξάρτητα από τη μετασχολική ηλικία του:

1) Δεν επαρκεί για την αυτοεξυπηρέτησή του και απλά ακόμη, από αδυναμία να προσεγγίσει το ζητούμενο του προβλήματός του, να το αναλύσει και να κάμει τις πράξεις που χρειάζονται, αλλά έχει ανάγκη ενός μεσολαβητή για να φέρει σε πέρας το έργο του. 2) Δεν μπορεί να αρθρώσει συνεχή λόγο, προκειμένου να παρουσιάσει, στο μέτρο που το κατέχει, κάποιο πρόβλημα. `Η, προκειμένου να επικοινωνήσει με τους άλλους, να χρειάζεται η ερωταπόκριση, η ανακριτική μέθοδος σαν μέσο επικοινωνίας και συνεννόησης. 3) Δεν έχει την ικανότητα να ελέγξει και να λογικοποιήσει τις σκέψεις του, που είναι γεμάτες χάσματα και αντιφάσεις. Δεν μπορεί να δικαιολογήσει σωστά τη συλλογιστική του και να την αντιστοιχίσει με την αντικειμενική πραγματικότητα.

Και τρεις υποθέσεις

Τρεις υποθέσεις, σχετικά με τους ενόχους του λειτουργικού αναλφαβητισμού μπορούμε να επισημάνουμε. Η πρώτη υπόθεση είναι ότι είναι προϊόν της αναμφισβήτητα στρεβλής σχολικής διαδικασίας. Δεύτερη υπόθεση είναι η διγλωσσία της κοινωνικής μας ζωής, ανάμεσα σε καθιερωμένες ηθικές αξίες και εγκαθιδρυμένες συμπεριφορές, που συντελεί στη γέννηση του λειτουργικού αναλφαβητισμού. Τέλος, το stress πρέπει να θεωρείται ένας από τους παράγοντες, γιατί δοκιμάζει συνέχεια τον άνθρωπο, στην προσπάθειά του να αφομοιώσει τον κατακλυσμό των γνώσεων, είτε αυτές προέρχονται από το σχολείο, είτε από τα άλλα κανάλια των πληροφοριών και προπαντός να εκφραστεί περιχαρακωμένος από τους κινδύνους της κοινωνικής απαξίωσης. Και για τους τρεις αυτούς παράγοντες υπάρχει η συνευθύνη.

Είναι αναμφισβήτητο ότι η στρεβλή κατάσταση που υπάρχει στην εκπαίδευση έχει την ευθύνη της για το λειτουργικό αναλφαβητισμό. Ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία είναι εκείνα που καθορίζουν την ευθύνη του σχολείου. Και πρώτ' απ' όλα το βασικό χαρακτηριστικό του σχολείου, το σχολείο των γνώσεων. Το οποίο έφτασε σε αδιέξοδο. Η έκρηξη των γνώσεων και η ανάγκη της αφομοίωσής τους, αλλά και η έλλειψη, παράλληλα, αναπροσαρμογής του γνωστικού πεδίου του σχολείου, οδηγεί αφ' ενός μεν στην κυριαρχία απαρχαιωμένων γνώσεων, ενώ η αυξητική προσθήκη νέων γνώσεων σκοντάφτει στην ανελαστικότητα του χρόνου σχολικής εργασίας, οπότε καταλήγουμε στην αποσπασματικότητα και τα κενά, στην αυτονομία των γνώσεων σε καθαρά θεωρητική βάση, πράγμα που στερεί τη γνώση του σχολείου από τη λειτουργικότητά της και χωρίς τη δοκιμασία της γνώσης, που είναι η πράξη. Και, παράλληλα, επικαλύψεις και επαναλήψεις δημιουργούν απίθανη κατάσταση λογικής. Δεν είμαστε εναντίον των γνώσεων. Αυτές είναι η δημιουργική αντανάκλαση της πραγματικότητας στη συνείδηση του ανθρώπου. Δίχως αυτές, δεν υπάρχει διάνοια, δεν υπάρχει πνευματική λειτουργία, όχι μόνο γνωστική, αλλά ούτε και συναισθηματική και βουλητική. Το σχολείο των γνώσεων είναι μονοδιάστατο και μονομερές.

Το επακόλουθο συμπέρασμα αυτής της συλλογιστικής είναι ότι από το σχολείο «το γε νυν έχον» βγαίνουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία, άτομα που διαθέτουν περιορισμένο αριθμό αποσπασματικών γνώσεων, που δεν έχουν οργανική σύνδεση μεταξύ τους, αλλά είναι χασματικές και χαοτικές.

Ηθικές αξίες και συμπεριφορές

Η δεύτερη υπόθεση που κάνουμε είναι ότι υπάρχουν κοινωνικά αίτια και επισημαίνουμε την κοινωνική μας διγλωσσία, τη διάσταση, δηλαδή, ανάμεσα στις καθιερωμένες ηθικές αξίες και τις εγκαθιδρυμένες συμπεριφορές. Δε θα ήταν υπερβολή, αν λέγαμε ότι η διγλωσσία είναι καθιερωμένο καθεστώς κοινωνικής έκφρασης, η οποία συγχύζει τις συνειδήσεις των ανθρώπων, αφού κατασκευάζει ψευδείς εικόνες και δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να διακρίνει το πραγματικό από το πλασματικό και να σταθμίζει την αξία και το ρόλο του καθενός. Απάνω σ' αυτή την κατάσταση στηρίζεται και η πλύση του εγκεφάλου, που ασκείται σε ευρύτατη κλίμακα και η «ξύλινη γλώσσα» των ΜΜΕ, τα οποία, κρατικά ή όχι, καλλιεργούν στερεότυπα και με μονομέρεια του πλουραλισμού τους εγκαθιδρύουν μια κατάσταση χάους, μέσα στην οποία δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να διακρίνει την αλήθεια από τη λογική κατασκευή. Ετσι, δεν μπορεί κανείς εύκολα να κρίνει τι είναι ανθρωπισμός και τι βαρβαρότητα, Ανθρωπισμός μπορούν να είναι οι πόλεμοι που καταστρέφουν τον ανθρώπινο μόχθο και εξολοθρεύουν το δημιουργό του, είναι το δράμα των Κούρδων, η διχοτόμηση της Κύπρου, η γενοκτονία στο Ιράκ ή η εξαθλίωση των λαών της πρώην ΕΣΣΔ και άλλα πολλά, για να μην αναφερθούμε στους λαούς της Αφρικής και της ΝΑ Ασίας. Και πίσω απ' όλο αυτό το απάνθρωπο παιχνίδι τι κρύβεται; Με νεολογισμούς και αμφισημίες προσπαθούν να συγκαλύψουν μια πραγματικότητα αυτόχρημα κτηνώδη. Ετσι, εμποδίζουν το καταστάλαγμα της συνείδησης σε σαφή και σταθερά σχήματα, που να είναι ισοδύναμα με την πραγματικότητα. Ετσι, ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ούτε κοσμοθεωρία, ούτε βιοθεωρία, ανίκανος να κυριαρχήσει στη σκέψη του και στο περιβάλλον. Πρέπει εδώ να προσθέσουμε και τον αυταρχισμό, που είναι απόρροια της στερεοτυπικής αντίληψης και την προσχηματικά σκεπασμένη ή απροκάλυπτη τρομοκρατία, που επιβάλλει το σύστημα, καλλιεργείται μια απαξίωση επώδυνη και με συνέπειες για τη ζωή των ανθρώπων μέσα στο σύστημα, έτσι που η συνείδηση πέφτει σε νάρκη και η κριτική ικανότητα των ανθρώπων αμβλύνεται. Ετσι, ο λειτουργικός αναλφαβητισμός διαμορφώνεται και επεκτείνεται επικίνδυνα και οδηγεί σε παράλυση τα αντανακλαστικά ατόμων και κοινωνιών. Βέβαια, είναι και εκείνοι, που, πηγαίνοντας πέρα από τις στερεοτυπικές κατασκευές του συστήματος και οπλισμένοι με την ιστορικο-υλιστική μεθοδολογία και ιδεολογία, μπορούν και βλέπουν την πραγματικότητα, σχηματίζουν ισορροπημένη εικόνα του κόσμου και ισοδύναμη με την πραγματικότητα. Αυτοί δεν πάσχουν από λειτουργικό αναλφαβητισμό. Ακριβώς απάνω σ' αυτή τη λειτουργία, στηρίζονται και οι αμπελοφιλοσοφίες για την ξύλινη γλώσσα. Τι είναι για το σύστημα ξύλινη γλώσσα; Να πεις τα πράγματα με το όνομά τους. Να πεις τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό (για να μείνουμε σε μερικά χοντρικά παραδείγματα) να τον πεις με τ' όνομά του. Γιατί οι λέξεις έχουν μια συναισθηματική φόρτιση, που καθορίζεται από το ρόλο που παίζει το κατονομαζόμενο γεγονός ή πρόσωπο. Είναι η περίπτωση της πόρνης, που σαν πόρνη μπορείς να τη χρησιμοποιήσεις, αλλά αποτελεί ποινικό αδίκημα να την αποκαλέσεις με την ιδιότητά της. Και δεν είναι ξύλινη γλώσσα, π.χ., οι τίτλοι «Πατέρας του έθνους» ή «...της δημοκρατίας». «Θρύλος», «γίγαντας» (προκειμένου για ομάδες ποδοσφαίρου ή μπάσκετ), «Ολυμπιακό ιδεώδες» (το κενό πίσω από τη χρυσή μάσκα, θα 'λεγε ο ποιητής) κι όσα άλλα. Οι άνθρωποι μέσα στο σύστημα βρίσκονται σε μια περιδίνηση και δεν μπορούν ή δεν προλαβαίνουν να λειτουργήσουν κοινωνικά.

Επομένως, κατά την άποψή μας, η κοινωνική διγλωσσία, που την ενισχύει η ξύλινη γλώσσα των ΜΜΕ, στην προσπάθεια να μονοπωλήσουν τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης ή να επιβάλουν κάποιες idees dominantes που προβάλλει το σύστημα, μαζί με τον αυταρχισμό της κοινωνικής ζωής, είναι ένας άλλος παράγοντας του λειτουργικού αναλφαβητισμού.

Το στρες

Ο τρίτος ένοχος του λειτουργικού αναλφαβητισμού υποθέτουμε ότι είναι το stress, που διακατέχει το μέσο άνθρωπο της εποχής μας. Η έννοια του stress χρησιμοποιείται και στην Ιατρική και στην Κοινωνιολογία. Στην πρώτη, δηλώνει τη διαταραχή των λειτουργιών του ανθρώπινου οργανισμού και την ψυχική ένταση, η οποία προέρχεται από μεγάλη στενοχώρια, δυνατή χαρά ή υπερκόπωση και στην Ψυχολογία υπονοούμε την ψυχική ένταση, το άγχος, την αγωνία, που διακατέχει τον άνθρωπο μπροστά σε δύσκολες ή καταλυτικές καταστάσεις, τις οποίες αντιμετωπίζει στην καθημερινή ζωή. Εκείνο που θεωρούμε απαραίτητο να επισημάνουμε είναι ότι το stress έχει καταλυτική επίδραση στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Εχει γίνει μόνιμο και σταθερό (χωρίς ίχνος υπερβολής) φαινόμενο της ζωής μας. Οταν εμφανίζεται, η διαταραχή του οργανισμού μας και η ψυχική ένταση κυριαρχεί, τότε και η συμπεριφορά του ανθρώπου τροποποιείται αντίστοιχα προς τη διαταραχή του οργανισμού. Η διαταραχή και η ένταση εκφράζεται και στο λόγο, που είναι μια από τις μορφές συμπεριφοράς και καθρέφτης των ψυχικών καταστάσεων του ανθρώπου. Απ' αυτή εμείς διαπιστώνουμε ποια είναι η ψυχική κατάσταση και γιατί εκφράζεται ο άνθρωπος μ' αυτόν τον τρόπο και, σε τελευταία ανάλυση, πληροφορούμαστε πως ο άνθρωπος βρίσκεται σε μια κατάσταση που τον συντρίβει. Κι αυτό είναι η αιτία, για την οποία και η λειτουργία της συνείδησης του ανθρώπου δεν είναι «φυσιολογική» και η επικοινωνιακή του πράξη λειψή, ασταθής και ατελής.

Από την πιο πάνω συνοπτική παρουσίαση, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την ενοχή και των τριών παραγόντων, στην εμφάνιση και την καλλιέργεια του λειτουργικού αναλφαβητισμού.

Κοινωνικές οι αιτίες

Κατά τη γνώμη μας, το βασικό αίτιο του λειτουργικού αναλφαβητισμού πρέπει να αναζητηθεί σε κοινωνικούς παράγοντες. Καθρεφτίζει τη σύγχυση της συνείδησης του κοινωνικού ανθρώπου, μπροστά στα αδιέξοδα που δημιουργεί η κρίση του συστήματος. Μέσα από τις αντιφάσεις και την ένταση των αντιθέσεων του σημερινού κόσμου, η συνείδηση του ανθρώπου δεν μπορεί να κατασκευάσει ενιαίο, οργανικά συγκροτημένο σύστημα ιδεών, που να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές και τις υπαρξιακές του ανάγκες, αδυνατεί να συλλάβει την ενότητα του κόσμου μέσα από την ενότητα της φυσικής και κοινωνικής ζωής. Ο ρόλος του σχολείου τώρα, στο σημείο αυτό, είναι διπλός και αρνητικός. Από τη μια μεριά, ως θεσμός του συστήματος, το υπηρετεί σκόπιμα και συνειδητά. Από την άλλη, καλλιεργώντας όσα στοιχεία είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση του ανθρώπου σε αυτόνομη προσωπικότητα, τα προσαρμόζει στα μέτρα του συστήματος, περνώντας του μόνο όσα στοιχεία θεωρούνται αναγκαία γι' αυτό το σκοπό. Ετσι, δημιουργεί τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες ανάπτυξης και διατήρησης του λειτουργικού αναλφαβητισμού. Οσον αφορά, τέλος, το stress, που δεχόμαστε ότι είναι παράγωγο της κοινωνικής διγλωσσίας, αυτό παίζει το ρόλο γέφυρας, ανάμεσα στις παράγωγες αιτίες και τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ατόμου, αντιπροσωπεύει και μπλοκάρει τους διαύλους της επικοινωνίας και εκτόνωσης.

Ετσι μπορούμε να πούμε πως στο λειτουργικό αναλφαβητισμό εκφράζεται η γνώση που δεν αφομοιώνεται, η προσωπικότητα που συμπιέζεται και η έκφραση που δεν μπορεί να ορθοποδήσει.

* Ανεβάζοντας  το  άρθρο: 

 "EAAK: Ένα σώμα-μια ψυχή με τον ΣΥΡΙΖΑ στην ενσωμάτωση και διαχείριση"  

 και αναρτώντας το και στο facebook διαπίστωσα ότι ορισμένοι έχουν σοβαρή δυσκολία να κατανοήσουν ένα κείμενο και να αντιπαρατεθούν με πολιτικά επιχειρήματα.  Για να τους βοηθήσω να κατανοήσουν το πρόβλημά τους, ανεβάζω αυτό το άρθρο από εναν κορυφαίο  μαρξιστή φιλόλογο , πιστό στα ιδανικά του ΚΚΕ ώς την τελευταία στιγμή της ζωής του. Ελπίζω να μην τους ενοχλεί αυτό.