Η διδασκαλία για διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Mέρος Β' 

M.Φ.Σταμπάγιεβα-Β.Α.Ρότενμπεργκ

Ο μαρξισμός έδωσε μια νέα. από άποψη αρχών, λύση στο ζήτημα της διαμόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας και για το ρόλο της αγωγής στην ανάπτυξη του ανθρώπου.

Ο γαλλικός υλισμός του XVIII αιώνα ανάπτυξε με το στόμα του Ελβέτιου τη θέση για την ισότητα των πνευματικών ικανο­τήτων των ανθρώπων, για την παντοδυναμία της αγωγής και για την αποφασιστική επίδραση του περιβάλλοντος ή των συνθη­κών στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Εκτιμώντας θετικά τη θέση του Ελβέτιου για το ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν των συνθηκών και της αγωγής, οι θεμελιωτές του μαρξισμού τόνιζαν ότι ο υλισμός του Ελβέτιου «... εφαρμόζεται άμεσα στην κοινωνική ζωή...».^,'Ομως χάρη στο μεταφυσικό χαρα­κτήρα του υλισμού του ο Ελβέτιος δεν μπορούσε να λύσει σωστά το ζήτημα της ουσίας του ανθρώπου. Ο Ελβέτιος θεω­ρούσε τον άνθρωπο φυσική ύπαρξη, υποταγμένη στους αμετά­βλητους μηχανικούς νόμους που δρουν στη φύση. «...Ο άν­θρωπος -έγραφε -είναι μια καθαρά φυσική ύπαρξη. Ο ηθικός άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ο φυσικός, εξεταζόμε­νος από ορισμένες απόψεις: η συγκρότηση του είναι προϊόν τη: φύσης. Οι ορατές του ενέργειες και τα αόρατα κίνητρα είναι φυσικές συνέπειες, αποτελέσματα του μηχανισμού του». "Έτσι ο Ελβέτιος δεν έφτασε στην κατανόηση της κοινωνικής ουσίας του ανθρώπου, δεν είδε ότι η ανθρώπινη φύση αλλάζει κάτω από την επίδραση των κοινωνικών συνθηκών.

0 Μαρξ και ο Ένγκελς, δημιουργώντας το διαλεχτικό υλι­σμό, εξάλειψαν το μεγαλύτερο ελάττωμα που είχαν οι προη­γούμενες υλιστικές φιλοσοφικές θεωρίες, τη ρήξη ανάμεσα στη διαλεκτική και στον υλισμό.

0 Μαρξ και ο Ένγκελς δεν αρνούνταν, όπως ο Ελβέτιος, τη διαφορά στα φυσικά γνωρίσματα των ανθρώπων, τα θεωρού­σαν όμως μεταβλητά και κοινωνικά καθορισμένα. «...Η ουσία του ανθρώπου δεν είναι αφαίρεση, έμφυτη στο ξεχωριστό Ι άτομο. Στην πραγματικότητα αυτή είναι το σύνολο των κοινωνι­κών σχέσεων».¹²

Οι θεμελιωτές του μαρξισμού υπογράμμιζαν ότι ο άνθρω­πος δεν είναι προικισμένος από τη φύση με έτοιμες ικανότητες με ιδιότητες του πνεύματος, της θέλησης, του χαρακτήρα, αλλά μονάχα με τις καταβολές που αποτελούν τις προϋποθέσεις γιο την ανάπτυξη αυτών των ικανοτήτων. Από τις κοινωνικές συν­θήκες στις οποίες βρίσκεται ο άνθρωπος, από την αγωγή του εξαρτάται «.. μια ικανότητα, που για την ώρα υπάρχει στα άτομα μονάχα σαν καταβολή», να αρχίσει «να λειτουργεί σα μια πραγ­ματική δύναμη...».Οι γάλλοι υλιστές και ύστερα απ' αυτούς οι ουτοπικοί σο­σιαλιστές εσφαλμένα έβλεπαν στο περιβάλλον μια αμετάβλητη δύναμη, που μοιραία καθορίζει την τύχη του ανθρώπου, που το θεωρούσαν σαν παθητικό προϊόν αυτού του περιβάλλοντος. Ακολουθώντας τις ιδεαλιστικές απόψεις για την πορεία της ιστορικής εξέλιξης, υπολόγιζαν ν' αλλάξουν με τη βοήθεια της λογικής αγωγής τις γνώμες των ανθρώπων, να εξαλείψουν την αμάθεια, να ξεριζώσουν τις προλήψεις και έτσι να μεταβάλουν το κοινωνικό καθεστώς. Αποτέλεσμα ήταν να πέφτουν αναπό-φευκτα σε φαύλο κύκλο. Από το ένα μέρος ισχυρίζονταν πως ο άνθρωπος είναι προϊόν του περιβάλλοντος. Από αυτό έβγαινε ότι για ν' αλλάξει ο άνθρωπος, πρέπει ν' αλλάξει το περιβάλλον. Άν ο χαρακτήρας του ανθρώπου δημιουργείται από τις συνθήκες, πρέπει συνεπώς να κάνουμε τις συνθήκες ανθρώπινες» έγραφαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς για τις θέσεις του Ελβέτιου. Από το άλλο μέρος οι γάλλοι υλιστές νόμιζαν πως η αγωγή είναι πα-ντοδύναμη και απ' αυτό έβγαζαν το συμπέρασμα ότι, για ν' αλλάξει το περιβάλλον, πρέπει με μια λογική αγωγή ν' αλλάξουν οι άνθρωποι.

Σε διάκριση από το μεταφυσικό υλισμό της Δυτικής Ευρώπης η ρωσική κλασική φιλοσοφία, στο πρόσωπο των Β.Γ Μπελίνσκι, Α.Ι. Γκέρτσεν, Ν.Γ Τσερνισέφσκι και Ν.Α. Ντομπρολιούμποφ. κοντοζύγωσε στη σωστή λύση του ζητήματος για τη διαμόρφωση του ανθρώπου.

0 Α.Ι. Γκέρτσεν τόνισε το ανυπόστατο της θεωρίας του  ΄Οουεν για τον άνθρωπο σαν παθητικό προϊόν του περιβάλλο­ντος. Υπογράμμιζε ότι ο άνθρωπος που καταλαβαίνει τη θέση το υ στην ιστορία γίνεται δραστήριος παράγοντας της ιστορίας. 0 άνθρωπος στην ιστορία, έλεγε ο Γκέρτσεν, είναι «και η βάρκα και το κύμα και ο τιμονιέρης».

0 Ν.Γ Τσερνισέφσκι, που όλη η διδασκαλία του διαποτίζεται σύμφωνα με τα λόγια του Β.Ι Λένιν από το πνεύμα της ταξικής πάλης, θεωρούσε τον άνθρωπο ενεργά δρώσα δύναμη, ικανή ν' αλλάξει το γύρω του περιβάλλον. Στη λαϊκή επανάσταση έβλεπε το μοναδικό μέσο για την αλλαγή του υπάρχοντος καθεστώτος και καλούσε το λαό στην εξέγερση. Σε αντίθεση με τους ουτοπι­κούς σοσιαλιστές της Δυτικής Ευρώπης, που θεωρούσαν την αγωγή σα μέσο ειρηνικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας, ο Ν.Γ Τσερνισέφσκι υπόδειχνε ότι οι λαϊκές μάζες δεν έχουν τη δυνατότητα ν' αναπτύσσουν τις πνευματικές και τις ηθικές τους δυνάμεις μέσα στις συνθήκες του καθεστώτος της εκμετάλλευ­σης. Εξαιτίας όμως της πισωδρόμησης της ρώσικης ζωής στην περίοδο Τσερνισέφσκι δεν μπορούσε να «... δει ότι μονάχα η ανάπτυξη του καπιταλισμού και του προλεταριάτου είναι ικανή να δημιουργήσει τις υλικές συνθήκες και την κοινωνική δύνα­μη για την πραγματοποίηση του σοσιαλισμού».

Μόνο ο μαρξισμός βρήκε τη διέξοδο από το φαύλο κύκλο, όπου έπεσαν οι γάλλοι υλιστές και ουτοπικοί σοσιαλιστές.

Η 3^η θέση του Μαρξ για το Φόυερμπαχ αφιερώνεται στην κριτική εξέταση της θεωρίας των Γάλλων υλιστών και σοσιαλιστών-ουτοπιστών για τον άνθρωπο, σαν παθητικό προϊόν των συνθηκών και της αγωγής. Στη θέση αυτή λέγεται: «Η υλιστική θεωρία πως οι άνθρωποι είναι προϊόντα των συνθηκών και της αγωγής και πως επομένως οι μεταλλαγμένοι άνθρωποι είναι προϊόντα άλλων συνθηκών και μιας αγωγής που έχει αλλάξει, ξεχνά πως τις συνθήκες τις αλλάζουν ακριβώς οι άνθρωποι και πως ο εκπαιδευτής πρέπει και ο ίδιος να διαπαιδαγωγηθεί. Έτσι η θεωρία αυτή καταλήγει αναγκαστικά να χωρίζει την κοινωνία σε δύο μέρη, που το ένα στέκει πάνω από την κοινωνία (π.χ. στον Ρόμπερτ 'Οουεν)».

Έτσι ο Μαρξ αποκαλύπτει στην 3^η θέση για το Φόυερμπαχ το μονόπλευρο μηχανιστικό χαρακτήρα της θεωρίας του προη­γούμενου μεταφυσικού υλισμού για το ότι οι άνθρωποι είναι προϊόν των συνθηκών και της αγωγής, της θεωρίας που ξε­χνούσε ότι οι συνθήκες αλλάζουν και από τους ίδιους τους αν­θρώπους. Αναγνωρίζοντας τον αποφασιστικό ρόλο των κοινω­νικών συνθηκών στη διαμόρφωση του ανθρώπου, οι θεμελιω­τές του μαρξισμού τον θεωρούσαν σε αντίθεση από τους Γάλ­λους υλιστές και σοσιαλιστές - ουτοπιστές, όχι σαν παθητικό προϊόν του περιβάλλοντος αλλά σαν δραστήρια δύναμη, σα συ­νειδητό δημιουργό της ιστορίας. «...Η ιστορία της ανάπτυξης της κοινωνίας - γράφει ο Ένγκελς στο "Λουδοβίκο Φόυερ­μπαχ" - σε ένα σημείο διαφέρει ουσιαστικά από την ιστορία ανάπτυξης της φύσης. Και συγκεκριμένα: στη φύση... μονάχα οι τυφλές ασυνείδητες δυνάμεις επενεργούν η μια πάνω στην άλλη ... εκεί πουθενά δεν υπάρχει συνειδητός, επιδιωκόμενος σκοπός... Αντίθετα στην ιστορία της κοινωνίας δρουν οι άν­θρωποι, προικισμένοι με συνείδηση, που ενεργούν μελετημένα ή κάτω από την επίδραση του πάθους, οι άνθρωποι που βάζουν συγκεκριμένους σκοπούς».

Αφού διαπίστωσε ότι «... οι συνθήκες δημιουργούν τον άν­θρωπο στον ίδιο βαθμό που οι άνθρωποι δημιουργούν τις συν­θήκες» ο Μαρξ αναπτύσσει την εξαιρετικά σπουδαία θέση πως στην πορεία της ενεργού επίδρασης πάνω στη φύση και στην κοινωνία οι άνθρωποι αλλάζουν ταυτόχρονα και την ίδια τη φύση τους.

Η 3^η θέση για το Φόυερμπαχ τελειώνει με τα παρακάτω λόγια: «Μονάχα σαν επαναστατική πράξη μπορούμε να συλλά­βουμε και να νιώσουμε λογικά τη σύμπτωση της αλλαγής των συνθηκών και της ανθρώπινης δράσης».

Η εφαρμογή της διαλεκτικής μεθόδου στην επίλυση του προβλήματος της διαμόρφωσης του ανθρώπου έδωσε στο Μαρξ τη δυνατότητα ν' αποκαλύψει το δραστήριο ρόλο των αν­θρώπων στην αλλαγή της ίδιας της δικιάς τους φύσης και να διαπιστώσει την αδιαίρετη ενότητα των δύο αυτών προτσές.

Οι θεμελιωτές του μαρξισμού έδειξαν με ποιον τρόπο άλλα­ζε ο πρωτόγονος άνθρωπος, επιδρώντας πάνω στη φύση στην πορεία της εργασιακής του δράσης. 0 Ένγκελς τονίζει ότι χάρη στην προσαρμογή σε ολοένα και πιο πολύπλοκες εργασίες, το χέρι του ανθρώπου, που μπόρεσε πρώτα να μετατρέψει τις πέτρες σε μαχαίρι, «...έφθασε σε κείνο το βαθμό τελειότητας, στον οποίο μπορούσε, ως δια μαγείας, να φέρει στη ζωή τις ει­κόνες του Ραφαήλ, τα αγάλματα του Τορβαλντσέν, τη μουσική του Παγκανίνι».

ΟΈνγκελς τονίζει ότι στην αρχή η δουλειά και ύστερα, και μαζί μ' αυτήν, ο έναρθρος λόγος αποτέλεσαν τα πιο βασικά κίνητρα, που βοήθησαν τους ανθρώπους να ξεχωρί­σουν από το ζωικό κόσμο και να δημιουργήσουν την ανθρώπι­νη κοινωνία. Στην πορεία της επαναστατικής πραχτικής τους οι άνθρωποι μεταμορφώνουν ριζικά τις κοινωνικές σχέσεις που υπάρχουν.

Στην 3^η θέση για το Φόυερμπαχ ο Μαρξ αποκαλύπτει το ανυπόστατο των προσπαθειών που καταβάλλουν οι Γάλλοι υλιστές και οι ουτοπιστές- σοσιαλιστές, για ν' απαλλάξουν με μια αντίστοιχη οργάνωση της αγωγής τους ανθρώπους από όλες τις δυναμίες και τα ελαττώματα που είναι γέννημα των κοινωνι­κών σχέσεων.

Σε διάκριση από το   Όουεν. που νόμιζε ότι οι ιδανικοί παι­δαγωγοί, που στέκουν πάνω από την υπόλοιπη κοινωνία, θα μπορούν να καλλιεργήσουν στους ανθρώπους "συνετούς χαρα­κτήρες", ο μαρξισμός διδάσκει ότι για τη διαμόρφωση νέων αν­θρώπων είναι αναγκαία η επαναστατική αλλαγή των ίδιων των κοινωνικών σχέσεων. Η μεγαλύτερη επαναστατική κατάχτηση του μαρξισμού βρίσκεται στο ότι την κύρια δύναμη της κοινωνι­κής μεταμόρφωσης αυτός την ανακάλυψε στο προλεταριάτο, που είναι πραγματικά η μόνη συνεπής επαναστατική τάξη, ικανή ν' ανατρέψει τον καπιταλισμό και να δημιουργήσει το νέο καθεστώς κοινωνικής ζωής, το σοσιαλισμό.

Οι θεμελιωτές του μαρξισμού υπογραμμίζουν σε πολλά έργα τους την εξαιρετικά σπουδαία σκέψη για την Παιδαγωγι­κή, ότι μονάχα η συμμετοχή των ανθρώπων στην επαναστατική αλλαγή του παλιού κόσμου τους δίνει τη δυνατότητα ν' απαλλα­γούν από τις ρουτινιασμένες και ξεπερασμένες αντιλήψεις, με τις οποίες είχαν εμποτισθεί στις προηγούμενες συνθήκες ζωής και που οι αντιλήψεις αυτές πήραν τη δύναμη της συνήθειας. Μονάχα στην πορεία της σοσιαλιστικής επανάστασης γίνεται μαζική αναδιαπαιδαγώγηση των ανθρώπων στο πνεύμα του κομμουνισμού.

Στη "Γερμανική Ιδεολογία" γράφουν: «...η επανάσταση δεν είναι αναγκαία μόνο γιατί με κανένα άλλο τρόπο δεν είναι δυνα­τό ν' ανατραπεί η κυρίαρχη τάξη, αλλά και γιατί η τάξη που ανα­τρέπει μπορεί μονάχα με την επανάσταση ν' απαλλαγεί από όλη την παλιά βρωμιά και να γίνει ικανή να δημιουργήσει τη νέα κοινωνία».

Μονάχα οι νέες σοσιαλιστικές σχέσεις, που θα καθιερω­θούν με επαναστατικό τρόπο, θα δώσουν τη δυνατότητα να ανα­μορφωθεί πέρα για πέρα η συνείδηση των ανθρώπων, να καλ­λιεργηθούν σ' αυτούς ανώτερα ηθικά προσόντα.

Διαπιστώνοντας τη θετική επίδραση του σοσιαλιστικού κοι­νωνικού περιβάλλοντος πάνω στους ανθρώπους ο Μαρξ κι ο Ένγκελς θεωρούσαν αποφασιστικό παράγοντα για τη διαμόρ­φωση του το σύστημα αγωγής στη νέα κοινωνία, οργανωμένο συστηματικά. Υπολόγιζαν ότι η αγωγή που θα πραγματοποιείται στις νέες κοινωνικές συνθήκες, θα πρέπει να παίξει έναν πρω­τεύοντα ρόλο για την διαμόρφωση άξιων οικοδόμων της σοσια­λιστικής κοινωνίας. Έτσι ο μαρξισμός, ξεκινώντας από μια νέα μεθοδολογική βάση, έλυσε το ζήτημα της διαμόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας: ανακάλυψε ότι η φύση του αν­θρώπου είναι προϊόν της ιστορικής εξέλιξης, έβγαλε στο φως την εξαιρετική σημασία της επαναστατικής πρακτικής για την αλλαγή του γύρω περιβάλλοντος από τον άνθρωπο και της ίδιας της δικιάς του φύσης, αποκάλυψε ποια θετική επίδραση έχει πάνω στους ανθρώπους η συμμετοχή τους στην επαναστατικο-μεταμορφωτική δράση και το σοσιαλιστικό κοινωνικό περιβάλ­λον και διαπίστωσε τον πρωτεύοντα ρόλο της αγωγής στη δια­μόρφωση του ανθρώπου μέσα στις συνθήκες του νέου κοινω­νικού καθεστώτος.