Διάφορα ζητήματα της γλώσσας

Με αφορμή την ορθογραφία μιας λέξης...

Παπαγεωργίου Βασίλης

Είναι γενικά αποδεκτό πως η γλώσσα αποτελεί ένα ζωντανό οργανισμό, ένα «σύστημα» το οποίο υφίσταται αλλαγές και υπόκειται σε εξέλιξη με την πάροδο του χρόνου, καθώς και κάθε τι στο σύμπαν, όπως η εξέλιξη των ειδών, κ.λπ. Φυσικά αυτή η εξέλιξη δε γίνεται με άλματα, όπως άλλα φαινόμενα, π.χ. πέρασμα από έναν κοινωνικό-οικονομικό σχηματισμό σ' έναν άλλο ή φυσικά φαινόμενα (βρασμός κ.λπ.). Μάλιστα, ο μαρξισμός απάντησε σε διάφορους εκχυδαϊστές του που επιχείρησαν να δώσουν τέτοιες ιδιότητες στη γλώσσα, καθώς και στο ότι η γλώσσα είναι ταξικό φαινόμενο. (Στάλιν: «Σχετικά με το μαρξισμό στη γλωσσολογία», περιοδικό «ΜΠΟΛΣΕΒΙΚ», αρ. 12, 1950, στις 29 Ιούνη 1950, δημοσιευμένο στο Ριζοσπάστη, 9/12/2001). Μέσα σ' αυτή την εξέλιξη της γλώσσας αλλάζει το λεξιλόγιο σχετικά πιο γρήγορα, ενώ οι βάσεις της γλώσσας, δηλαδή το βασικό κεφάλαιο του λεξιλογίου και η γραμματική πολύ αργά. Οι τελευταίες μάλιστα διαπερνούν όλη την ιστορία και ύπαρξη μιας γλώσσας, σχεδόν αναλλοίωτες.

Το σύμπλεγμα προφοράς - ορθογραφίας είναι μια διαλεκτική ενότητα, όπου η προφορά είναι το περιεχόμενο και η ορθογραφία η μορφή. Αλλά ενώ η μεν προφορά καθορίζεται από νόμους γενικά άσχετους απ' τη θέληση των ανθρώπων, την ορθογραφία την καθορίζει ο άνθρωπος. Οι λέξεις αλλάζουν, η προφορά αλλάζει. Αυτές οι αλλαγές απαιτούν και αλλαγές στην ορθογραφία τους πολλές φορές. (Προσαρμογή του περιβλήματος στο νέο περιεχόμενο, άρση της αντίθεσης). Ομως αυτή η προοδευτικότητα της προσαρμογής δεν μπορεί να σημαίνει και ανατροπή κάθε «παλιάς» ορθογραφίας. Πρώτα-πρώτα, σ' αυτό που δημιουργεί ο άνθρωπος (ορθογραφία στην προκειμένη περίπτωση) πρέπει να υπάρχουν απαράβατοι κανόνες, για να μπορούμε να συνεννοούμαστε. Δεύτερο: Εφόσον ακολουθείται η σημερινή ιστορική ορθογραφία που στόχο έχει και τη γνώση της ετυμολογίας των λέξεων, αυτή η αρχή πρέπει να τηρείται.

Και τώρα ας έρθουμε στη λέξη για την οποία λέμε στην αρχή.

Παρά το πολύτιμο του χώρου του «Ρ» -πολύ περισσότερο που πρόκειται και για ένα ζήτημα όχι πολιτικό-ιδεολογικό (τουλάχιστον όχι καθαρό τέτοιο) - νομίζουμε πως αξίζει τον κόπο να καταπιαστούμε, γιατί είναι κάτι που αφορά καθημερινά το «Ρ», αλλά κι όλα τα έντυπα της χώρας. Και αναφέρομαι στην ορθογραφία της λέξης «καινούργιος» ή αλλιώς «καινούριος». Οσοι κάνουν χρήση του τύπου «καινούριος» επικαλούνται το Μανώλη Τριανταφυλλίδη, (Μ.Τ.) -σ' αυτόν φυσικά η ελληνική γλώσσα και γενικά τα ελληνικά γράμματα οφείλουν πάρα πολλά- και ο οποίος στο λεξικό του προφανώς εννοεί ότι απ' το αρχαίο «καινουργής» (καινός+έργο) στους ελληνιστικούς χρόνους πάμε στο «καινούργιος» και το μεσαίωνα στο «καινούριος».

Ομως στο λήμμα αυτό στη λέξη «καινούριος» δεν υπάρχουν «phonctics» (ηχητικά σύμβολα των φθόγγων) ώστε να μπορείς να καταλάβεις την προφορά. Δηλαδή προφερόταν kenu'rios; (συλλαβιστί και-νού-ρι-ος, τετρασύλλαβο), χωρίς το ημίφωνο j και μια επιπλέον συλλαβή (ρι), και στη σύγχρονη γλώσσα η λέξη έγινε ξανά kenu'rjos (και-νούρ-jος, τρισύλλαβο). Στο «καινούργιος» των ελληνιστικών χρόνων σε παρένθεση δείχνει ότι στην κατάληξη πάμε από -rjιος σε -rjος και στη συνέχεια γράφει πως έχουμε αποβολή του ημίφωνου ύστερα από το ουρανικό σύμφωνο. Αυτό όμως που βλέπουμε είναι αποβολή του φωνήεντος «ι» (επομένως και μιας συλλαβής) κι όχι το ημίφωνου.

Ακόμα, η αναλογία «προς τα ζευγάρια καθαρός - καθάριος, ορθός - όρθιος» που αναφέρει πώς μπορεί να στηριχτεί; Σύμφωνα μ' αυτή τη λογική θα 'πρεπε να υπάρχει λέξη «καινουρός» που μετατράπηκε σε «καινούριος» (με μετατόπιση και του τόνου). Απ' ό,τι όμως μπορούμε να ξέρουμε τέτοια λέξη ούτε υπάρχει ούτε υπήρξε ποτέ. Αλλωστε ποια θα 'ταν η ετυμολογία μιας τέτοιας λέξης; Από πού θα προερχόταν; Καινός + τι; Ορος, ουρά ή τι άλλο; Αλλωστε δε συναντιέται κάπου τέτοια κοινή κατάληξη ονομάτων (ουσιαστικών, επιθέτων), σε -ουρός.

Τίποτα απ' αυτά. Πιστεύουμε -κι αυτό προφανώς εννοεί κι ο Μ.Τ.- ότι απλά στο μεσαίωνα, τους βυζαντινούς δηλαδή χρόνους, επειδή ακριβώς και το «καινούργιος» και το «καινούριος» προφέρονταν με τον ίδιο τρόπο, όπως άλλωστε και σήμερα, (kenu'rjos), προτίμησαν την ορθογραφία του «καινούριος» σαν πιο λιτή. Ε, λοιπόν αυτός δεν είναι λόγος να δεχτούμε αυτή την ορθογραφία. Αλλά ακόμα κι αν υπήρξε μια τέτοια εξέλιξη: Και-νούρ-γιος (kenu'rjos) σε και-νού-ρι-ος (kenu'rios) και ξανά kenu'rjos, αυτός δε δικαιολογεί την κατάργηση, απαλοιφή του «γ» από τη λέξη.

Φυσικά και είμαστε υπέρ των καινοτομιών και των απλουστεύσεων στο γραπτό λόγο της νεοελληνικής γλώσσας, όπως μονοτονικό, κατάργηση του ω στα παραθετικά των επιθέτων, κατάργηση των διπλών συμφώνων, των διφθόγγων και των φωνηέντων η, υ, ω από τις λέξεις με ξενική προέλευση (π.χ. τρένο αντί για τραίνο), αλλά και όταν μεταφέρονται ξένες λέξεις στα ελληνικά, κ.λπ. (Η λογική στην απόδοση των ξένων λέξεων να χρησιμοποιούμε περίπλοκες ορθογραφίες που να προσεγγίζουν τάχα την ξένη ορθογραφία δεν εξυπηρετεί σε τίποτα, αντίθετα μπλέκει τα πράματα κι έτσι έχουμε φαινόμενα, όπως να γράφουνε Γκαίτε και Γκαίμπελς, που μ' αυτή τη λογική θα 'πρεπε να γράφονται στα γερμανικά Gaethe και Gaebels αντίστοιχα, ενώ γράφονται Goethe και Goebels). Συγγνώμη γι' αυτό το τσουβάλιασμα πολιτισμού και βαρβαρότητας, Γκέτε και Γκέμπελς μαζί!)

Ολα αυτά καλά. Ομως όχι κατάργηση της ορθογραφίας που δείχνει την προέλευσή μιας ελληνικής λέξης. Π.χ. γράφουμε «μονοιάζω» κι όχι «μονιάζω», για να φαίνεται η προέλευση της λέξης απ' το «ομόνοια», κ.λπ. (Διατήρηση της διφθόγγου «οι», κάτι φυσικά που δεν έχει καμιά σχέση μ' αυτή την ταλαίπωρη «συμπόνια» που τη γράφουν «συμπόνοια» (έλεος!), προφανώς γιατί την μπερδεύουν με τη «σύμπνοια»).

Είναι γνωστό πως γενικά τα τριτόκλιτα είναι δύσχρηστα στη νεοελληνική γλώσσα και μετατρέπονται είτε (το πιο σύνηθες) σε κάποιες πτώσεις σε πρωτόκλιτα, π.χ. στην ονομαστική «ο κόρακας» (ο κόραξ), γενική ενικού «του κόρακα», (όχι όμως και στη γενική πληθυντικού), αλλά και σε δευτερόκλιτα είτε μόνο σε κάποιες πτώσεις (κόρακας, κοράκου) είτε ολόκληρα. Ετσι και το «καινουργής» (όπως υπονοεί κι ο Μ.Τ.) μετατρέπεται σε «καινούργιος», (όπως «μεγαλόπρεπος» από «μεγαλοπρεπής») -με τη μετακίνηση του τόνου απ' τη λήγουσα- μεταφέροντας και το ημίφωνο j (ι), το οποίο ενυπάρχει στο «καινουργής», όπως άλλωστε ενυπάρχει και σε όλα τα ουρανικά σύμφωνα (κ,γ,χ) μπροστά από τους φθόγγους «ε», (ο οποίος εκφράζεται και με την ομόηχη δίφθογγο «αι») και «ι» που εκδηλώνεται επίσης -εκτός από το γιώτα- λόγω του φαινομένου του γιωτακισμού και με τα η, υ, ει, οι, υι.

Ενας ακόμα λόγος για να γράφουμε «καινούργιος» κι όχι «καινούριος» είναι κι η ύπαρξη του «γ» σε σύνθετά του, (χωρίς το ημίφωνο j), π.χ. «κατακαίνουργος», «ολοκαίνουργος», όπως άλλωστε κι ο Μ. Τριανταφυλλίδης αναφέρει πολλά τέτοια παραδείγματα.

Μετά απ' όλ' αυτά πιστεύουμε πως είναι λάθος πέρα για πέρα η ορθογραφία «καινούριος» κι ανεπιφύλακτα πρέπει να γράφουμε «καινούργιος». Αρκετά ταλαιπωρείται η γλώσσα, ειδικά με το σημερινό επίπεδο σπουδών που φυτοζωεί στον καπιταλισμό, όπως και η Υγεία, η Πρόνοια, κ.λπ. (πολύ περισσότερο λόγω της καπιταλιστικής κρίσης) και που ΕΕ και αστικές κυβερνήσεις εντείνουν το ταξικό τους περιεχόμενο και που τις θέλουν -ειδικά τη Μέση Εκπαίδευση- σα φροντιστήριο για την εισαγωγή στα ΑΕΙ-ΤΕΙ. Αρκετά ταλαιπωρείται και από την επιδρομή των greeklish. Μην την ταλαιπωρούμε και στο όνομα του μεγάλου κατά τ' άλλα Μανόλη Τριανταφυλλίδη!

Γιώργος ΦΙΛΙΠΠΟΥ