Το πρόβλημα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας- Μέρος 1ο

 Όπως διαβάσατε στο προηγούμενο άρθρο  του Ριζοσπάστη, άρχισε πάλι να απασχολεί  το ζήτημα της γλώσσας, με αφορμή το γράμμα κάποιας δασκάλας για το περιεχόμενο της γραμματικής της Ε΄ και  ΣΤ δημοτικού. Δεν θα μπούμε σε αυτό το παιχνιδάκι βέβαια. Σκοπός του μπλογκ είναι να παρουσιάσει μια όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα στην  υπόθεση Ελληνική Γλώσσα πρώτα και στο τι είναι γλώσσα γενικά, από μαρξιστική πάντα σκοπιά.

Πρώτα λοιπόν θα δημοσιευτεί σε πολλές σειρές το άρθρο του ΓΙΩΡΓΗ ΜΩΡΑΪΤΗ , γνωστού μαρξιστή φιλολόγου, που δημοσιεύτηκλε στο τεύχος 3 των ΘΕΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑΣ.

Αμέσως μετά θα μας απασχολήσουν θεωρίες για τη γλώσσα.

Σκοπός μας η  όσο πληρέστερη ενημέρωση σας στο θέμα,  γιατί είμαι σίγουρος πως θα δούμε πολλά επεισόδια στο σήριαλ αυτό με την  έναρξη της σχολικής χρονιάς.

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΑΝΕΜΟΣ

 Το πρόβλημα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας - Μέρος 1ο

Του ΓΙΩΡΓΗ ΜΩΡΑΪΤΗ

Για να να προσεγγίσουμε το πρόβλημα της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας γενικά, οφείλουμε πρώτα να τοποθετηθούμε σε θεμελιώδη ερωτήματα, με πρώτο αυτό που αφορά στην ταυτότητα της ελληνικής γλώσσας. Η πρώτη μελέτη του θέματος, που εδώ δημοσιεύουμε, ακολουθεί αυτή τη διαδρομή, πριν να φτάσει της πρακτικές λύσεις για τη διδακτική του μαθήματος. Η γλώσσα νοείται σε αλληλεξάρτηση με τον κοινωνικό οορέα της, σαν έκφραση του πολιτισμού του λαού μας, που έχει τη συνέχειά του, πιστοποιώντας την ενότητα της ελληνικής γλώσσας, κι αυτό επιβεβαιώνεται από την αναδρομή στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αν όμως ο κοινωνικός φορέας της γλώσσας ζει κι εξελίσσεται, τότε και τον αρχαίο πολιτισμό και κυρίως εκείνα τα στοιχεία του που έχουν σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα μπορούμε να τα γνωρίσουμε με τη διδασκαλία της ελληνι­κής γλώσσας στη σύγχρονη μορφή της. Προϋπόθεση ο αναπροσανατολιομός του όλου προγράμματος, έτσι ώστε την πρώτη θέση στη διδασκαλία να έχει η ζωντανή επικοινωνία με την προφορική γλώσσα, που είναι ο μηχανι­σμός παραγωγής του λόγου, και η προσέγγιση μέσα από τη γλώσσα της πραγματικότητας, και σε συνάρτηση με το παραπάνω, η ανάδειξη της κοινωνικής και ιστορικής διάστασης του μαθήματος της γλώσσας και φιλολογίας, η αξιοποίηση του λόγου των ώριμων ανθρώπων στην προσπάθεια για ωρίμανση και κοινωνικοποίηση των ίδιων των μαθητών. Εξίσου σημαντικές είναι οι ειδικές για τη γλώσσα και τη φιλολογία διδακτικές προτάσεις, που περιλαμ­βάνονται στη διαπραγμάτευση του θέματος.

Με την εργασία αυτή ανοίγουμε τη συζήτηση για το θέμα της γλωσσικής παιδείας, που στη συνέχεια φιλοδοξού­με να φωτίσουμε από πολλές πλευρές με σχετικά άρθρα και μελέτες

ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ

Η γλώσσα δεν είναι μόνο μηχανισμός επικοινωνίας, αλλά και τρόπος βίωσης μιας πραγματικότητας. Έχει δυο διαστά­σεις, μια οριζόντια και μια κάθετη. Και όσον αφορά την ορι­ζόντια διάσταση, εννοούμε το σύνολο εκείνων των στοιχεί­ων που απαρτίζουν στη συγκεκριμένη κάθε φορά στιγμή, το σώμα της γλώσσας, της προφορικής και της γραπτής, της καθημερινής γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας και ως εργαλείου επεξεργασίας και έκφρασης των ιδεών και της εξειδικευμένης μορφής της, στην οποία αποτυπώνεται η προσπάθεια του ανθρώπου να διερευνήσει, να κρίνει και να αξιολογήσει την ίδια του την πράξη και το εργαλείο της προσέγγισης των πραγμάτων. Λέξεις - έννοιες, τρόποι έκ­φρασης - κρίσεις και συλλογισμοί, απεικονίσεις και όλοι οι τρόποι του λόγου αποτελούν το γλωσσικό σώμα, που λογι­κά πρέπει να το διακρίνει ισομορφία και αντιστοιχία με την πραγματικότητα της εποχής του. Κι αυτά σα γενικός κανό­νας, που είναι πλουσιότερα, όσο η δραστηριότητα της κοι­νωνικής ομάδας είναι πολυμορφότερη κι όσο ο κάθετος άξονας είναι μεγαλύτερος.

Με τον όρο κάθετη διάσταση της γλώσσας, εννοούμε την ιστορική διαδρομή της γλώσσας από τότε που μπορού­με να την παρακολουθήσουμε, να την καταγράψουμε και να τη μελετήσουμε μέχρι το σημείο της επαφής της με την κάθε φορά πραγματικότητα. Είναι αυτονόητο ότι μέσα στο σώμα της γλώσσας αποθησαυρίζονται όλα όσα στοιχεία αναπτύσσονται στην ιστορική διαδρομή και γίνονται στοι­χεία τα οποία απαρτίζουν το background της γλώσσας και διατηρούνται είτε ενεργά και ενσωματωμένα στο corpus της γλώσσας, είτε σχολάζουν, αφού δεν λειτουργούν πια στη δυναμική της κίνηση.

Έτσι η γλώσσα αποτελεί έκφραση του πολιτισμού, με φορέα την κοινωνική ομάδα που τη διαμορφώνει και τη χρησι­μοποιεί. Κι αυτό σημαίνει ότι ο κοινωνικός φορέας που χρησι­μοποιεί τη γλώσσα ζει. Και μαζί πολιτιστικός φορέας και πολι­τιστική έκφραση βρίσκονται σε κίνηση και σε αλληλεπίδραση.

Αυτό ισχύει και για την ελληνική γλώσσα ανεξάρτητα από τα προβλήματα της καταγωγής και της διαμόρφωσής της. Η Ελληνική γλώσσα έχει την κάθετη διάστασή της που σημαίνει ότι το παρελθόν της χάνεται μέσα στην αχλύ του μύθου και πως από μια στιγμή και δώθε μπορούμε να την παρακολουθήσουμε στην καταγραφή της. Η κάθετη διά­σταση μέσα στην ιστορική διαδρομή της ελληνικής γλώσ­σας είναι πολύ μεγάλη, επειδή πέρασε τρία μεγάλα ιστορι­κά στάδια από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή μας, αναπό­τρεπτα και λογικά εξέφρασε την πολυκύμαντη ζωή του φορέα της και μια πραγματικότητα εξαιρετικά πολύμορφη και πολυποίκιλη. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η διάδοση και η εξάπλωση της γλώσσας συνδέθηκε με τις συνεχείς εξορμήσεις των ομάδων που αλληλοδιάδοχα απλώθηκαν στην Εγγύς Ανατολή, με τις διάφορες δηλαδή αποικιακές εξορμήσεις και έφτασε στο απόγειό της με την Αλεξανδρινή εποχή και τη Ρωμαϊκή κυριαρχία, οπότε δίπλα στην Ελληνική αναπτύσσεται ένα νέο κύκλωμα ιδεών, που είναι η Λατινική-Ρωμαϊκή γλώσσα και αντιπροσωπεύει ένα άλλο στάδιο στην κοινωνική εξέλιξη. Φυσικά και άλλα πολλά κυκλώματα ιδεών λειτούργησαν παράλληλα, αλλά αυτά έμειναν περιθωριακά εξαιτίας της ταξικής διάρθρω­σης της κοινωνίας που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται. Κι αυτό είναι ένα αντικείμενο μιας άλλης μελέτης.

II.           Η ΚΑΜΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

Όλες οι γλώσοες έχουν την καταγωγή τους, την έκταση της χρήσης τους, όπως επίσης και το πρόβλημα της εσωτε­ρικής τους ανέλιξης. Ακόμα έχουν και τη δυναμική τους. Οι γλώσσες λογικά πρέπει να έχουν ανακύψει σαν ιδιαίτερα συστήματα επικοινωνίας μέσα στις αδιαμόρφωτες ακόμα ομάδες, καθώς κινούνταν μέσα σε ευρύτερους χώρους. Όταν με την εγκατάσταση δημιουργήθηκε η απόσχιση και άρχισε κάθε ομάδα τη δική της ζωή, άρχισε και η διαφορο­ποίηση και η διαμόρφωση σιγά - σιγά διαλεκτικών μορφών που στην πορεία του χρόνου αποκρυσταλλώθηκαν σε ιδιαί­τερες γλώσσες. Από κει και η συγγένεια των γλωσσών και η ομαδοποίηση που επιχείρησε η συγκριτική γλωσσολογία. Και οι διαφορές αυτές είναι μεγαλύτερες ή μικρότερες ανάλογα με την έκταση της γλωσσικής ομάδας και τη θέση της κάθε διαμορφούμενης γλώσσας μέσα στο σύνολο. Ορισμένες μάλιστα από αυτές τις ομάδες ντύθηκαν με μυ­θολογικές παραστάσεις, όπως π.χ. γίνεται με την ινδοευ- ρωπάίκή ομάδα λαών και τη σημιτική ή χαμιτική κτλ.

Η καταγωγή της Ελληνικής γλώσσας, όπως και το θέμα της εξάπλωσής της είναι ένα πρόβλημα, που την απάντησή του δεν θα τη δώσουμε εμείς. Εμείς θα περιοριστούμε να θέσουμε κάποιες υποθετικές παραμέτρους συμβατές με τις σκέψεις που διατυπώσαμε πιο πάνω:

α) Καταρχήν θεωρείται σα δεδομένο ότι η Ελληνική γλώσσα ανήκει στην Ινδοευρωπαϊκή ομάδα γλωσσών, θέση που στηρίζεται στις αναλύσεις της συγκριτικής γλωσ­σολογίας και τις εθνολογικές αντιλήψεις που έχουν δια­μορφωθεί
6) Με την αποκρυπτογράφηση των προ-κλασικών γρά­δων (Γραμμική γραφή) βεβαιώνουν οι επιστήμονες ότι από τους Μινωικούς και Μυκηναϊκούς χρόνους καταγράφονται τε μια μορφή της ελληνικής γλώσσας πληροφορίες της Ι^ής της εποχής τους.

γ) Τα πρώτα φιλολογικά κείμενα της ελληνικής γλώσσας *ου έχουμε εμείς ανάγονται σε γεγονότα του 9ου-7ου 2ώνα π.Χ., αντανακλούν καταστάσεις και σχέσεις παλιότερες, αλλά είναι καταγραμμένα σε πολύ μεταγενέστερη εποχή. Από τα δεδομένα των κειμένων και τις μυθολογικές ^-προβολές πρέπει να υποθέσουμε πως σ’ όλη την περίοδο ιριν από το τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ. στη Β.Α. λεκάνη της Μεσογείου και την Εγγύς Ανατολή κυκλοφορούσαν διαλεκτικές μορφές της γλώσσας, που θα κατασταλάξει στις αρχές της 1 ης χιλιετίας στη γνωστή, με όλες τις διαλε­κτικές ιδιομορφίες, Ελληνική γλώσσα. Λογικό να υποθέ­σουμε πως φορέας αυτών των διαλεκτικών γλωσσικών ,διωμάτων είναι ένα πληθυσμός που κατέχει ένα βαθμό ανάπτυξης και συνεπώς και ένα πολιτιστικό επίπεδο.

δ) Στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. διαμορφώνεται ο εθνολογικός χάρτης της εποχής, με τις διαφοροποιήσεις και το καταστάλαγμα του αρχικού πληθυσμού, και στην πο­ρεία του χρόνου αποκρυσταλλώνεται και ο πολιτικός και κοινωνικός χάρτης της ίδιας της περιοχής. Με μια σειρά από ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες το επίκεντρο του πολιτισμού εστιάζεται στην Ελληνική χερσόνησο (την Ηπει­ρωτική Ελλάδα) και τελικά στην Αττική, στην Αθήνα. Από την εστία αυτή του πολιτισμού μια ακτινοβολία θα καλύψει όλες αυτές τις περιοχές που βρίσκονταν προηγούμενα σε μια ρευστότητα, από την περασμένη χιλιετία. Δεν θα εξετά­σουμε τους λόγους αυτής της κατάστασης, που έχει δημιουργηθεί, ούτε θα υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες. Σημει­ώνουμε μόνο- ενδεικτικά πάντοτε- ότι, τηρουμένων των αναλογιών, η πολιτιστική αυτή ακτινοβολία έδωσε και στη γλώσσα και μάλιστα στην Αττική μια οικουμενικότητα.

ε) Στην οικουμενικότητα αυτή της γλώσσας έδωσε ιδιαί­τερη ώθηση η εκστρατεία του Μ . Αλέξανδρου και των ελ­ληνιστικών κρατών και είναι η εποχή που η ελληνική γλώσ­σα εκτατικά βρίσκεται στο απόγειό της. Η ρωμαϊκή κυριαρ­χία θα φέρει δίπλα στην Ελληνική τη Λατινική, που θα την αντικαταστήσει στο γραφειοκρατικό μηχανισμό σαν επίση­μη γλώσσα, ενώ η καθημερινή χρήση της ελληνικής γλώσ­σας συνεχίζεται, μόλο που έχει αρχίσει η αντίστροφη πο­ρεία, της συρρίκνωσης για πολλούς λόγους.

στ) Η πορεία της συρρίκνωσης αρχίζει με τη διαίρεση ανα­τολικής και δυτικής αυτοκρατορίας, χάνεται τελικά η Ελληνική γλώσσα από τη Μ. Ελλάδα της αρχαιότητας και παρακμάζει στη χερσόνησο των Απεννίνων η πολιτιστική παράδοση των Ελληνι­κών πόλεων. Οι τύχες της Ανατολικής Αυτοκρατορίας σημα­δεύουν την κάμψη της γλώσσας εκτατικά. Η προοδευτική αυτή συρρίκνωση που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας ακολουθεί κάποιες φάσεις, που σε χοντρικές γραμμές είναι οι ακόλουθες:

III.          Αποδέσμευση των εθνοτήτων που μιλούσαν την Ελλη­νική με την κατάλυση των ελληνιστικών κρατών και η καλ­λιέργεια των τοπικών γλωσσών.

IV.         Η επικράτηση των Αράβων και η απόσχιση των Α. και Ν.Α. περιοχών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

V.           Η εγκατάσταση των σλαβικών κ.α. φύλων στη Βαλκα­νική χερσόνησο.

VI.         Η εγκατάσταση και η επικράτηση των Τούρκων στην περιοχή με τον εκτουρκισμό των πληθυσμών.

VII.       Οι γενοκτονίες και το ξερίζωμα των πληθυσμών είτε με τις διώξεις είτε με την ανταλλαγή των πληθυσμών.

Το αποτέλεσμα είναι ότι η Ελληνική γλώσσα σήμερα λει­τουργεί δυναμικά στην περιοχή του Ελληνικού κράτους και στην Κύπρο.

Η καμπύλη της εξάπλωσης της Ελληνικής γλώσσας στην ιστορική της διαδρομή δίνεται στο σχήμα 2.