Μια σελίδα για παραπέρα μελέτη

 του Θανάση Παπαρήγα

Ο ρόλος της Αριστεράς, ενσαρκωμένης στην ΕΔΑ, στα γεγονότα του Ιούλη του 1965, ήταν, αναμφίβολα, πρωταγωνιστικός. Οποιοσδήποτε αμερόληπτος και απροκατάληπτος παρατηρητής μπορεί να βεβαιώσει ότι, στα γεγονότα εκείνα, ο ρόλος της Αριστεράς ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος από οποιασδήποτε άλλης δύναμης, της ΕΚ συμπεριλαμβανομένης.

Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή, συνέβη ένα παράδοξο: Παρά την κινητοποίηση αυτή, από την οποία δεν έλειψαν και στοιχεία ηρωισμού, η εξέλιξη έδωσε αφορμή, για να αμφισβητηθεί η σωστή επιλογή της Αριστεράς στην περίοδο εκείνη.

Πριν από κάθε άλλη επέκταση, πρέπει να πούμε ότι, όπως δείχνουν όλα τα στοιχεία της εποχής και τα αρχειακά ντοκουμέντα, η Αριστερά είχε δει έγκαιρα και σωστά τις προοπτικές εκπαραθύρωσης της κυβέρνησης Κέντρου και την προοπτική ευρύτερης εκτροπής. Αυτό δείχνουν οι προειδοποιήσεις και οι εκτιμήσεις της πριν τον Ιούλη το 1965, οι οποίες δεν άργησαν και να επαληθευτούν πλήρως.

Αν, όμως, η όντως εκπληκτική ακρίβεια των προβλέψεων και των εκτιμήσεων της Αριστεράς δεν μπορεί να αμφισβητηθεί έντιμα και σοβαρά, η αντίδρασή της στην επαλήθευσή τους αξίζει προσεκτικότερη μελέτη.

Πριν προχωρήσουμε, ας πούμε ότι τα γεγονότα εκείνα συμπίπτουν με μια κατάσταση, όπου, όπως, σε λίγο, θα αποδειχθεί με θορυβώδη τρόπο, η Αριστερά και, κυρίως, το κύριο τμήμα της, το ΚΚΕ, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα εσωτερικής συνοχής και ενότητας. Τα προβλήματα αυτά θα πάρουν και ακόμη πιο συγκεκριμένη μορφή ακριβώς στην περίοδο που συμπίπτει με τα Ιουλιανά, καθώς η προσπάθεια του ΚΚΕ να εντείνει την παρουσία του στις πολιτικές εξελίξεις συναντά την τραχεία αντίδραση των εσωκομματικών δυνάμεων (και των εσωκομματικών προσώπων) εκείνων που θα εκδηλωθούν εντυπωσιακά το 1968. Τα αίτια και η εξέλιξη των προβλημάτων δε θα μας απασχολήσουν εδώ, αλλά θα πρέπει να πούμε ότι τα προβλήματα βάρυναν με έναν πολύπλοκο και, συχνά, αντιφατικό τρόπο στις πολιτικές πράξεις.

Στη στάση των δυνάμεων της Αριστεράς, βάρυναν μια σειρά παράγοντες, που πρέπει να πούμε ότι όλοι χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της υπερβολής.

- Υπερβολή στην εκτίμηση της διάσπασης στους κόλπους της κυρίαρχης τάξης. Η αποπομπή της κυβέρνησης Παπανδρέου ερμηνεύτηκε σαν βαθύ ρήγμα στις γραμμές της κυρίαρχης τάξης και, στην πραγματικότητα, σαν ένδειξη ανικανότητας της κυρίαρχης τάξης να κυβερνήσει. Μια προφανώς εσφαλμένη και υπερβολική εκτίμηση: Κάθε αντιπαράθεση στο εσωτερικό του κυρίαρχου συνασπισμού (π.χ., η αποπομπή του Κ. Καραμανλή το 1963) δεν μπορεί να ταυτίζεται μηχανικά με βαθύ ρήγμα στις γραμμές του. Πολύ περισσότερο, δεν μπορεί να ταυτίζεται με ανικανότητά του να κυβερνήσει.

- Υπερβολή στην εκτίμηση της έκτασης των ίδιων των κινητοποιήσεων. Αναντίρρητα, δεν εκτιμήθηκε με ακρίβεια το γεγονός ακριβώς ότι η χώρα δε βρισκόταν σε κατάσταση αναβρασμού, ότι δεν μπορούσε κάποιος να μιλά για "γενική κρίση".

- Υπερβολή στην εκτίμηση της ικανότητας και της προθυμίας της ΕΚ να αντισταθεί στα τεκταινόμενα. Αν και τα σημάδια δεν έλειψαν, δεν εκτιμήθηκε με τη δέουσα ακρίβεια το ότι, αφού η χώρα δε βρισκόταν σε κατάσταση γενικής κρίσης, η ΕΚ δε θα μπορούσε να αποσπαστεί από τον ομφάλιο λώρο που την ένωνε με την κυρίαρχη τάξη και την πολιτική της.

Η αιτία των υπερβολών αυτών είναι ολοφάνερη. Βρίσκεται στο σύμπλεγμα των εσφαλμένων ιδεών, που έχουν αρχίσει να διαδίδονται και να δυναμώνουν στους κόλπους της Αριστεράς, αλλά και του ίδιου του ΚΚΕ και οι οποίες διακρίνονται από τη γενική υποτίμηση των δυσχερειών και των εμποδίων. Ισως ήταν και φυσικό: Οταν μια ήδη μισοσοσιαλδημοκρατική όραση σού δημιουργεί την εντύπωση ότι όλοι οι δρόμοι είναι ορθάνοιχτοι, γιατί να ασχοληθείς με λεπτομερείς εκτιμήσεις και με δυσάρεστα στοιχεία; Καλύτερα να αντικαταστήσεις τα πάντα με έναν ανώδυνο βερμπαλισμό.

Ετσι μάλλον εξηγείται και η γενική στάση της Αριστεράς στα γεγονότα: Μια άμεση και ευθεία σύγκρουση με έναν τεράστιο μηχανισμό σε συνθήκες τεράστια δυσμενούς συσχετισμού των δυνάμεων και για λόγους που, μέχρι σήμερα, δεν έχουν γίνει ακριβώς γνωστοί.

Με την ευκαιρία, αναφέρουμε και κάτι που σπάνια ή και ουδέποτε αναφέρεται: Ανεξαρτήτως των υπολοίπων ή των επομένων, τα γεγονότα άρχισε αποκλειστικά η Αριστερά και καθόλου η ΕΚ.

Οι αιτίες των προβλημάτων των επιλογών δεν περιορίζονταν εκεί. Είχαν και άλλα αίτια, συχνά βαθύτερα. Στην πραγματικότητα, τα γεγονότα του Ιούλη πέφτουν σε μια "στιγμή" (πρόκειται, προφανώς, για ολόκληρη περίοδο), όπου στους κόλπους του ΚΚΕ εμφανίζεται καθαρά μια τάση διάλυσης του Κόμματος και ή προσχώρησης σε άλλο κόμμα (κυρίως την ΕΚ) ή δημιουργίας άλλου κόμματος. Οι σημερινές αποκαλύψεις, όπου ηγετικά τότε στελέχη του ΚΚΕ βεβαιώνουν οι ίδιοι ότι, από πολλά χρόνια, αυτοί οι ίδιοι, από κοινού με πολλά άλλα ηγετικά στελέχη, είχαν οργανωθεί μυστικά και συστηματικά δρούσαν συνωμοτικά, όχι για τη διάλυση, αλλά για την εξαφάνιση του ΚΚΕ από την πολιτική ζωή της χώρας, μας επιτρέπουν την υπόθεση ότι, στα παρασκήνια, οι τάσεις αυτές θα πρέπει να είχαν εμφανιστεί πολύ έντονα, αν όχι καθαρά ωμά....

Το βέβαιο είναι ότι η κατάσταση διάλυσης του Κόμματος στην κορυφή δεν ήταν, βέβαια, η καλύτερη κατάσταση για την επιτυχή αντιμετώπιση τέτοιων πολύπλοκων καταστάσεων. Πάντως, το επίσης βέβαιο είναι ότι η τακτική που ακολούθησε η Αριστερά είχε σαν αδιάκοπο συνοδευτικό της (και, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει, σαν αποτέλεσμά της), αν όχι τη διεύρυνση, τουλάχιστον τη διατήρηση σε άθικτη κατάσταση των περιθωρίων ελιγμών της ΕΚ και της εξάλειψης κάθε τέτοιου περιθωρίου για την ίδια.

Αυτό φάνηκε και στην απότομη άνοδο της δημοτικότητας της ΕΚ μετά τις 15 Ιούλη. Αντί, δηλ., να αποδοθούν στην ΕΚ οι ευθύνες, που πράγματι είχε, αποκαθάρθηκε από όλα της τα αμαρτήματα. Αλλά δε φάνηκε μόνο εκεί. Φάνηκε και στις συνέπειες που είχαν οι ενέργειες της ΕΚ μετά το 1965. Οι επαφές της ΕΚ με την ΕΡΕ και τα Ανάκτορα (που σήμερα ξέρουμε ότι ήταν πολύ ευρύτερες από τις ήδη εκτεταμένες που γνωρίζαμε τότε, φθάνοντας μέχρι την εκλογική και, μάλιστα, μετεκλογική συμφωνία), ο συνεχής αποκλεισμός της ΕΔΑ κλπ., καμιά επίπτωση δε φαίνεται να είχαν στην αναγεννημένη της δημοτικότητα. Ενδιαφέρον είναι και το ότι, καθώς πλησιάζαμε προς την 21η 4.67, κάποια άνοδο εμφανίζεται να έχει η επιρροή και της ΕΡΕ. Οπότε, βέβαια, καταλαβαίνει κανείς σε πόσο δύσκολη θέση είχε περιέλθει η Αριστερά, ακόμη και αν δεν υπολογίσουμε τα γεγονότα που ακολούθησαν.

Αυτό, όμως, φάνηκε και σε άλλες περιπτώσεις και με ιδιαίτερα χαρακτηριστικό τρόπο. Το "στρίμωγμα" της ΕΔΑ από την ΕΚ ήταν τόσο μεγάλο, ώστε κατέληξε να το παρατηρήσει και η ίδια, παρά το βάρος της επιρροής των "κεντρομόλων" δυνάμεων. Ετσι, κάνει μια προσπάθεια απαγκίστρωσης: Είναι η πρόταση των "5 σημείων", που η ΕΔΑ προβάλλει την άνοιξη του 1966. Δεν είναι δύσκολο να δει κανείς γιατί απορρίφθηκε: Οι Αμερικανοί και οι κορυφές της κυρίαρχης τάξης έχουν ήδη προσανατολιστεί προς τη δικτατορία οπωσδήποτε. Ετσι, δεν μπορούν να δεχτούν οποιαδήποτε άλλη διέξοδο. Ενδιαφέρον, όμως, έχει και η στάση της ΕΚ. Επισήμως, η τελευταία πνίγει την πρόταση "διά της σιωπής". Στον τομέα της προφορικής προπαγάνδας "στη βάση", η εξέλιξη είναι κραυγαλέα: Η ΕΚ, η οποία είναι ήδη γνωστό ότι βρίσκεται σε εντατικές διαβουλεύσεις με τον Ανάκτορα, την ΕΡΕ κλπ., κατηγορεί την Αριστερά, πολύ συχνά με "υπερεπαναστατικά" επιχειρήματα (ανάμεσα στα οποία ο "συμβιβασμός με τη Δεξιά" κατέχει επίλεκτη θέση). Ο πραγματικός στόχος είναι σαφής - η παρεμπόδιση οποιασδήποτε πρωτοβουλίας της Αριστεράς. Το γεγονός, όμως, ότι αυτή η τακτική "έπιασε" δείχνει κάτι πολύ πιο σημαντικό: Τον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων στη χώρα.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να παρατηρήσουμε, κατ' αρχήν, δυο πράγματα:

i) Την ενδιαφέρουσα μορφή της προσκόλλησης της Αριστεράς στην ΕΚ. Είναι γνωστό, π.χ., ότι η Αριστερά δέχτηκε, αν δε δημιούργησε (και, πάντως, αν δεν καθιέρωσε) τον όρο των "αποστατών". Ετσι, ο κ. Κ. Μητσοτάκης, π.χ., έγινε "αποστάτης" για την Αριστερά, λες και είχε εγκαταλείψει την Αριστερά. Από την άλλη μεριά, συζητήθηκε πολλές φορές ως τώρα η ορθότητα της απόφασης της ΕΔΑ να ενισχύσει τις συγκεντρώσεις της ΕΚ, παρά την άρνηση της ίδιας της τελευταίας. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούνταν η αίσθηση (δυστυχώς, παντελώς αβάσιμη) ενός "δημοκρατικού μετώπου" και, από την άλλη, δυνάμωναν οι δυνατότητες "εκτόπισης" της Αριστεράς από την ΕΚ και, μάλιστα, χωρίς κανένα αντάλλαγμα.

ii) Τη συνήθεια που πήραν μερικοί κύκλοι. Πέραν του πραγματικού ρόλου που έπαιξαν και ο οποίος ακόμη συζητείται, μερικές δυνάμεις απέκτησαν στη διάρκεια των γεγονότων, απλούστατα, "πολιτική επιφάνεια", την οποία και θέλουν πάντα να υλοποιούν σαν στοιχείο του πολιτικού αστερισμού των κυριάρχων τάξεων. Γι' αυτό, όμως, χρειάζονται ένα μόνιμο "κλίμα Ιούλη". Δεν ήταν, π.χ., τυχαία η πασιφανής τάση του μακαρίτη πια κ. Α. Παπανδρέου και των οπαδών του να δημιουργούν ένα κλίμα "αγωνιώδους πόλωσης", με τους ίδιους "επικεφαλής των πάντων". Ηταν ένα θεσμοποιημένο REMAKE (ή, έστω, προσπάθεια θεσμοποιημένου REMAKE) των Ιουλιανών.

Γενικά, εκείνο για το οποίο έγινε από τότε πολύ μεγάλη συζήτηση είναι το ότι οι δυνάμεις της Αριστεράς δεν είχαν σταθμίσει ή, τουλάχιστον, δεν είχαν σταθμίσει όσο έπρεπε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε "ουσιώδη προοπτική" της κατάστασης. Το ότι, δηλ., οι Αμερικανοί ήταν αποφασισμένοι, για εντελώς δικούς τους λόγους, ακόμη και άσχετους με την Ελλάδα, να προχωρήσουν οπωσδήποτε σε δικτατορία. Δεν επρόκειτο απλώς για κενό εκτίμησης. Στη βάση του, βρίσκονται, αν και η συγκεκριμένη έκφραση ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη, παρουσιάζοντας, μάλιστα, και μεγάλες αντιφάσεις, οι ιδέες και αντιλήψεις που προαναφέραμε, οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις που προκαλούσαν και η πορεία διάλυσης των κορυφών του κυρίου σχηματισμού της Αριστεράς (δηλ., του ΚΚΕ). Η πορεία αυτή, όχι μόνο δεν επέτρεπε το σχηματισμό των αναγκαίων ενιαίων κριτηρίων για την εκτίμηση της κατάστασης, αλλά δημιουργούσε, όπως σήμερα καλά γνωρίζουμε, και σοβαρά προβλήματα ατομικών σχέσεων που έκρυβαν (ή φανέρωναν) τη γενικότερη πολιτική όξυνση. Ετσι, όσο η κατάσταση προχωρά προς τα μοιραία γεγονότα του 1967, βλέπουμε όλο και πιο καθαρά τη δυσχέρεια εκτίμησης, τη δυσχέρεια κατάληξης σε συμπέρασμα και, μάλιστα, σύμφωνα με μερικά στοιχεία που φαίνεται να είναι ακόμη ελλιπώς γνωστά, και την τάση δημιουργίας όλο και πιο χωριστών και καίρια διαφοροποιημένων ομάδων.

Υπάρχουν, μάλιστα, σοβαρές ενδείξεις ότι μερικές, ίσως όχι πλήρεις, αλλά, παρ' όλα αυτά, πιο σύμφωνες με τα πράγματα προειδοποιήσεις της τελευταίας στιγμής του ΚΚΕ για τον κίνδυνο δικτατορίας υπήρξαν η "τελευταία σταγόνα", που έκανε, όχι απλώς αναπόφευκτα, αλλά και άμεσα επικείμενα τα εσωκομματικά γεγονότα του 1968.