Δεν γεννιέται κανείς προσωπικότητα.

Διάλεξα να δημοσιεύσω ένα τμήμα της συνέντευξης του Αλεξέι Λεόντιεφ την μέρα έναρξης της σχολικής χρονιάς γιατί θεωρώ  ότι αξίζει να δούμε , έστω και πολύ συνοπτικά, πως τοποθετεί το ζήτημα της προσωπικότητας η μαρξιστική ψυχολογία.

Ο Αλεξέι Αεόντιεφ, (1904-1979). είναι παγκόσμια γνωστός για τη συμβολή του στην ανάπτυξη της ψυχολογίας.Η επιστημονική σχολή του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πρόοδο της σοβιετικής ψυχολογίας, προωθώντας το διαλεκτικό υλισμό σαν φιλοσοφική βάση για τη μελέτη της ανθρώπινης δραστηριότητας, της συνείδησης και των ψυχολογικών γνωρισμάτων της προσωπικότητας. Πήρε ενεργά μέρος στον αγώνα για την εισαγωγή του μαρξισμού-λενινισμοιύ στην ψυχολογία κατά τη δεκαετία του '20. Οι πρώτες του μελέτες κοντά στους Βιγκότσκυ και Λούρια έδειξαν την υλιστική βάση των ανώτερων ψυχικών λειτουρ­γιών και φώτισαν ιη διεργασία ενσωμάτωσης των εμπειριών σε εσωτερικές ψυχικές λειτουργίες.  Στη συνέχεια έδειξε τη σημασία της πρακτικής δραστηριότητας του ανθρώπου σαν κύριας πηγής δημιουργίας και ανάπτυξης  των ψυχικών λειτουργιών όπως η μνήμη, η νόηση και οι συνήθειες σε διάφορα στάδια της.  

Η συνέντευξη δόθηκε σε έναν εξίσου κορυφαίο Σοβιετικό ψυχολόγο τον Karl Levitin και είναι μέρος του βιβλίου του «One is not Born a Personalit Profiles»   που εκδόθηκε στη Μόσχα το 1982.

Το έργο του Λεόντιεφ  για την προσωπικότητα  είναι ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα που η αστική ιδεολογία και οι οπορτουνιστές μιλάνε για «αυτόνομη»,  «αυτόφωτη» κλπ προσωπικότητα.

΄Ισως θα έπρεπε να αρχίσει κανείς από τις κεντρικές ιδέες της ψυχολογίας. Βάζοντας τις στη θέση τους θα βοηθούσε την πρόοδο μας. Μπορείτε να μας κατονομά­σετε μία μόνο έννοια του είδους αυτού και να μας πείτε για τις δυσκολίες και τις αμφισβητήσεις της ερμηνείας που της δίνεται σήμερα;

Νομίζω ότι σήμερα στην ψυχολογία, το πρόβλημα της προ­σωπικότητας βρίσκεται στο επίκεντρο. Προκαλεί αντίθετες απόψεις και η πίστη κάποιου συγκεκριμένου ψυχολόγου σε μία άποψη προσδιορίζει τις θεωρίες του. Εδώ υπάρχουν δύο σχολές σκέψης: πρώτον, πρέπει κανείς να προσδιορίσει τις σχέσεις μεταξύ ατομικών απαιτήσεων και των δραστηριοτή­των του ατόμου. Μπορεί κανείς να πει ότι τα κίνητρα και οι απαιτήσεις υπαγορεύουν τις ενέργειες του ατόμου. Είναι η αρχική κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και στην επιτυχία σε κάποιο συγκεκριμένο τομέα. Από την άλλη μεριά, πιστεύεται ότι η ανάπτυξη ανθρώπινης δραστηριό­τητας, τα κίνητρα και τα μέσα, μεταβάλλουν τις απαιτήσεις, δημιουργούν καινούργιες, αλλάζουν την ιεραρχία των κινή­τρων και των επιθυμιών με τέτoιο τρόπο, ώστε η ικανοποίηση ορισμένων απ' αυτά γίνεται απλώς ένας απαραίτητος όρος για τη δραστηριότητα του ανθρώπου, για την ύπαρξη του σαν άτομο.

Εάν ξεκινήσει κανείς από την πρώτη άποψη, η ψυχολογία της προσωπικότητας πρέπει να βασιστεί στην προτεραιότητα της κατανάλωσης («ο άνθρωπος εργάζεται για να φάει»). Ενώ η άλλη θεωρία βασίζει την ψυχολογία του ατόμου στην προτε­ραιότητα της δραστηριότητας, μέσω της οποίας ο άνθρωπος επιβάλλει τον εαυτό του σαν προσωπικότητα («ο άνθρωπος τρώει για να εργάζεται»).

Θά 'θελα να τονίσω ότι η νέα ανθρωπολογική ή νατουραλι­στική άποψη φαίνεται αρκετά πειστική και επεξηγηματική και τα επιχειρήματα της έχουν το πλεονέκτημα να είναι φυσικά και απλά. Χρειάζεται ένας βαθμός ευστροφίας και ένα φιλοσο­φικό υπόβαθρο για να δει κανείς ότι η ικανοποίηση ορισμένων αναγκών, ενώ είναι απαραίτητος όρος για όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, είναι μόνο η αρχή του ψυχολογικού προβλή­ματος. Αυτό που ενδιαφέρει τον ψυχολόγο είναι: από τη στι­γμή που θα ικανοποιηθούν οι αρχικές ανάγκες του ανθρώπου, πώς θα δράσει, σε ποια κατεύθυνση θα αναπτυχθεί και κατά συνέπεια πώς θα αλλάξουν οι ανάγκες του;

Ο Σεκένωφ έγραψε ότι «η πείνα μπορεί να κάνει ένα ζώο να σηκωθεί και μπορεί ακόμα να δώσει στην αναζήτηση του μια περισσότερο ή λιγότερο βίαιη μορφή, αλλά δεν περιέχει στοιχεία που οδηγούν την κίνηση του ζώου προς μια κατεύ­θυνση ή άλλη, ή που να την αλλάζουν σύμφωνα με το περιβάλ­λον ή τυχόν συναντήσεις». Εδοσε αυτό το παράδειγμα για να δείξει ότι ένα κίνητρο είναι απλώς μια κατάσταση ανάγκης του οργανισμού, που από μόνη της δεν μπορεί να γεννήσει μια σκόπιμη δραστηριότητα. Η λειτουργικότητα του περιορίζεται στη γενική διέγερση της κινητικής σφαίρας, προκαλώντας ανησυχία και αναζήτηση. Η πείνα όμως στον άνθρωπο μπορεί να γεννήσει νέες ανάγκες, όχι από μόνη της, αλλά διότι ο φανταστικός μας πεινασμένος άνθρωπος δεν ζει σε ένα κοινω­νικό κενό, αλλά σε μια κοινωνία με μορφωτικούς και άλλους κανόνες, έθιμα και μέσα. «Η πείνα» λέει ο Μαρξ, «είναι πείνα, αλλά όταν ο κορεσμός της έρχεται από μαγειρεμένο κρέας που τρώγεται με τη βοήθεια πιρουνιού και μαχαιριού, αυτή είναι μια διαφορετική πείνα απ' αυτή που σε κάνει να καταβροχθί­ζεις ωμό κρέας με τα χέρια, χρησιμοποιώντας νύχια και δόν­τια».

Η αντίθετη ψυχολογική άποψη για τη φύση της προσωπικό­τητας αγνοεί κάθε προσπάθεια ερμηνείας της προσωπικότητας βάσει σωματικών ιδιοτήτων — γενετικής, κληρονομικής και ιδιοσυγκρασίας — για τον προσδιορισμό ψυχολογικών τύπων και παρόμοιων «σωματικών» ή «βιολογικών» χαρακτηριστι­κών. Αν κανείς σκεφτεί την πολύ γνωστή μαρξιστική θέση ότι, η προσωπικότητα είναι μια ειδική ιδιότητα, την οποία ένα φυσικό άτομο, δηλαδή ένας απλός άνθρωπος στη φύση, απο­κτά μέσα στο σύστημα κοινωνικών σχέσεων, τότε, όπως και στην περίπτωση απαιτήσεων και δραστηριοτήτων, το πρό­βλημα αντιστρέφεται: Οι γενετικές και σωματικές, γενικά αν­θρωπολογικές ιδιότητες του ανθρώπου δεν γίνονται ούτε προ­σδιοριστές της προσωπικότητας του ούτε τα συστατικά στοι­χεία της δομής της, αλλά απλώς συνθήκες κάτω από τις οποίες πλάθεται η προσωπικότητα. Οπότε, δεν προσδιορίζουν τα φυ­σιολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου, αλλά τις μορφές και τους τρόπους εκδήλωσης τους.

Συνεπώς, δεν γεννιέται κανείς προσωπικότητα, γίνεται προσωπικότητα με κοινωνικοποίηση και καλλιέργεια, απο­κτώντας συνήθειες, επιδεξιότητες και μεθόδους χρησιμο­ποίησης εργαλείων. Η προσωπικότητα είναι προϊόν κοινω­νικής δραστηριότητας και μόνο υπ' αυτούς τους όρους μπορεί να εξηγηθούν τα χαρακτηριστικά της. ΄Ενα κλασικό παράδει­γμα χαρακτηριστικού της προσωπικότητας είναι και η επιθετι­κότητα. Εμφανίζεται βέβαια διαφορετικά σε ένα άτομο χολερικό παρά σε ένα φλεγματικό άτομο, αλλά το να αποδίδει κανείς την επιθετικότητα στις ιδιότητες του χαρακτήρα είναι εξίσου αντιεπιστημονικό, όσο το να αποδίδει κανείς τα αίτια πολέμων στη διάθεση των ανθρώπων να πολεμούν.

Βλέπουμε ότι η μαρξιστική προσέγγιση στην ψυχολογία της προσωπικότητας ανατρέπει το παραδοσιακό σύστημα από­ψεων. Τα προβλήματα των ιδιοτήτων της νευρικής δραστηριό­τητας, ιδιοσυγκρασίας κλπ., δεν αποβάλλονται από τη θεωρία της προσωπικότητας αλλά μελετώνται με ένα μη-παραδοσιακό τρόπο. Μας ενδιαφέρουν, διότι θέλουμε να ξέρουμε πώς χρησι­μοποιεί η προσωπικότητα τις έμφυτες ικανότητες και ιδιό­τητες της και πώς αξιοποιεί τα ατομικά χαρακτηριστικά που της έδωσε η φύση.

Οι απόψεις που μόλις μας αναφέρατε σίγουρα θα αντικρουσθούν από πολλούς επιστήμονες, που στις πρό­σφατες συνεχείς συζητήσεις πάνω στη συσχέτιση των κοινωνικών και βιολογικών, των έμφυτων και των επί­κτητων της προσωπικότητας, είναι γνωστό ότι πιστεύουν σε διαφορετικές απόψεις από εσάς, αν και πολλές φορές διαφωνούν και μεταξύ τους.

Ναι, είναι έτσι. Οι μοντέρνες ψυχολογικές θεωρίες της προσωπικότητας είναι αμοιβαία αδιάλλακτες και πολλές. ΄Ομως, μερικές από αυτές συμμερίζονται τη λεγόμενη «θεωρία των δύο παραγόντων», χαρακτηριστική της προ-μαρξιστικής και μη-μαρξιστικής ψυχολογίας. Από την άλλη μεριά, αυτή η θεωρία αποδίδει το οποιοδήποτε ατομικό χαρακτηριστικό στα γενετικά κληρονομικά ένστικτα, ικανότητες και κίνητρα, και απ' την άλλη μεριά στη γλώσσα, στην αγωγή και στο περιβάλ­λον. Αυτή φαίνεται να είναι η μόνη εξήγηση από την άποψη της κοινής λογικής. Αλλά ο ΄Ενγκελς παρατήρησε ότι η κοινή λογική, σεβαστός σύντροφος της καθημερινής ζωής, περνά από καταπληκτικές περιπέτειες μόλις βρεθεί μπροστά στην επιστημονική έρευνα.

Και σαφώς όλα τα επιχειρήματα βρίσκονται μέσα στη θεω­ρία των δύο παραγόντων όπου «απ' τη μια μεριά είναι έτσι, αλλά απ' την άλλη δεν είναι». Η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από τη σπουδαιότητα του κάθε παράγοντα και μερικοί επιμέ­νουν ότι η κληρονομικότητα .έχει περισσότερη σημασία, ενώ άλλοι αποδίδουν τα ατομικά χαρακτηριστικά κυρίως στο περι­βάλλον, στα «κοινωνικο-πολιτικά» καλούπια. Μερικές φορές, αντί να ψάχνουν για τη σχέση του βιολογικού και του κοινωνι­κού στη δομή της προσωπικότητας, ψάχνουν για τις αναλογίες του συνειδητού και του ασυνείδητου. Αυτό, ή είναι Φροϋδι-σμός στην καθαρή του μορφή, ή νεο-Φροϋδισμός που προέρχε­ται από τις θεωρίες του Αντλερ.

Αλλά για μένα η πιο απεχθής ιδέα είναι αυτή που προσπα­θεί να υποβαθμίσει την προσωπικότητα σε ένα σύνολο των «ρόλων» που παίζει. Αυτή η ευφυής ιδέα έχει γίνει σχεδόν κεντρική στην κοινωνική ψυχολογία της προσωπικότητας. ·, «Ρόλος» ίσον ένα πρόγραμμα προσδοκώμενης συμπεριφοράς, δηλαδή σύνολο πράξεων που πρέπει κανείς να κάνει σαν μέλος κάποιας κοινωνικής ομάδας. Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία ο άνθρωπος δεν κάνει τίποτε άλλο απ' το να αφομοιώνει (οι κοινωνικοί ψυχολόγοι προτιμούν τον όρο «εσωτερικεύει») διάφορους «ρόλους» όπως π.χ. του γιου, του συζύγου, του πατέρα, του γιατρού, του επιβάτη, του κακοποιού, του κατηγο­ρούμενου, του φυλακισμένου, κλπ. Και αυτό συνεχίζεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Ενα παιδί, για παράδει­γμα, μαθαίνει πώς πρέπει να συμπεριφέρεται στη μητέρα του: την υπακούει. Με βάση αυτά, υποστηρίζεται ότι «παίζει τον ρόλο» του γιου ή της κόρης.

Ωραία. Ολοι παίζουμε ρόλους κατά καιρούς αλλά τους δε­χόμαστε γι' αυτό που είναι — ρόλοι. Ο ρόλος δεν είναι μια προσωπικότητα, αλλά ένα ομοίωμα πίσω απ' το οποίο κρύβε­ται η προσωπικότητα. Η ιδέα που συνδέει την προσωπικότητα με προγραμματισμένη συμπεριφορά, έστω και αν αυτός ο προ­γραμματισμός επιτρέπει την αυτο-τροποποίηση και την ανά­πτυξη νέων προγραμμάτων και υπο-προγραμμάτων, είναι πα­ράλογη και καθόλου επιστημονική. Ο Αγγλος μελετητής Κηθ Γκούντερσον γράφει στο άρθρο του «Ρομπότ, Συνείδηση και προγραμματισμένη συμπεριφορά»: Τι θα απαντούσες αν σου έλεγαν «απλώς προσποιείται;» Αυτό είναι ένα συναισθηματικό παρά επιστημονικό επιχείρημα ενάντια στην θεωρία των ρό­λων, αλλά σ' έναν άνθρωπο που σκέφτεται, λέει πολλά.

Η θεωρία των ρόλων πρέπει να υποκλιθεί στην θεωρία των δύο παραγόντων, εάν θέλει να περισώσει το ψυχολογικό στην προσωπικότητα. Επικαλείται τις ικανότητες και την ιδιοσυγ­κρασία, δηλαδή τις κληρονομημένες ιδιότητες Και η συζήτηση επανέρχεται στο ίδιο πάλι ερώτημα — ποιος είναι ο αποφασι­στικός παράγοντας που προσδιορίζει την προσωπικότητα, οι κληρονομικές ιδιότητες ή η αλληλοεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλλον; Πολλοί μελετητές βρίσκουν απαραίτητη την προειδοποίηση έναντι στον κίνδυνο της μονόπλευρης λύσης του προβλήματος και συνιστούν μια «λογική ισορροπία».

΄Ολη η μεθοδολογία εκμηδενίζεται σε μια φόρμουλα χυ­δαίου εκλεκτισμού. «Και αυτό και το άλλο». Αλλά δεν οδηγού­μαστε πουθενά με το να αναγνωρίζουμε τον άνθρωπο και σαν φυσικό και σαν κοινωνικό πλάσμα. Είναι μια αναμφισβήτητη πρόταση, αλλά δεν λέει απολύτως τίποτα για την ουσία της προσωπικότητας, ή τις αιτίες που την γεννούν. Και αυτό ακριβώς είναι ο σκοπός της επιστήμης μας. Πρέπει να καταλά­βουμε την προσωπικότητα σαν μια ψυχολογική ενότητα, που πλάθεται κατά τη διάρκεια των σχέσεων του ανθρώπου με άλλους ανθρώπους, σαν αποτέλεσμα της δραστηριότητας του. Αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει να απορριφθεί τελείως η σκέψη ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα των συνδυασμένων δραστηριοτήτων διαφόρων δυνάμεων, μια εκ των οποίων είναι κρυμμένη κάτω απ' την επιφάνεια (και το περιεχόμενο που της καταλογίζεται είναι ασήμαντο) και της άλλης δυνάμεως που είναι μέσα στο περιβάλλον (άσχετα ποιοι όροι χρησιμοποιούν­ται στην περιγραφή της — «αποτέλεσμα διεγερτικών καταστά­σεων» ή «πολιτιστικά καλούπια»). Δεν μπορούμε να συμπερά­νουμε καμιά ανάπτυξη από κάτι που απλώς αποτελεί τις απα­ραίτητες προϋποθέσεις, όσο λεπτομερής και να είναι η περι­γραφή. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Φτάνει να πάει κανείς πίσω στις αρχές της μαρξιστικής διαλεκτικής, η οποία θέλει να μελετηθεί η ανάπτυξη σαν διαδικασία «αυτοκίνησης», σαν κάτι που υποκινείται από την ανάγκη μελέτης των εσωτερικών κινητήριων σχέσεων, αντιφάσεων και αμοιβαίων μετατροπών. Επαναλαμβάνω ότι αυτή δεν είναι καινούργια προσέγγιση. Είχε αφομοιωθεί από την ψυχολογία μας απ' το 1920, όταν διαμορφωνόταν η επιστήμη μας. Επί πλέον, είναι η

μόνη προσέγγιση που μας οδηγεί στην κοινωνικο-ιστορική ουσία της προσωπικότητας. Με άλλα λόγια, η προσωπικότητα εμφανίζεται στην κοινωνία. Ο άνθρωπος εισέρχεται στην ιστορία, (και το παιδί στη ζωή), έχοντας ορισμένες ιδιότητες και ικανότητες, αλλά η προσωπικότητα αναδύεται, αφού ο άνθρωπος έχει συνάψει κοινωνικές σχέσεις με άλλους. ΄Ετσι, η προσωπικότητα δεν μπορεί να προηγηθεί της ανθρώπινης δρα­στηριότητας. Η προσωπικότητα, όπως και η συνείδηση, γεννιέ­ται από τις δραστηριότητες του ανθρώπου ανάμεσα στα άλλα μέλη της κοινωνίας. Η μελέτη αυτής της πορείας είναι το κλειδί, για μια γνήσια επιστημονική κατανόηση της προσωπι­κότητας.

Ελπίζω να κατόρθωσα να σας δείξω με αυτό το συγκεκρι­μένο παράδειγμα, την άμεση ανάγκη μιας γερής μεθοδολο­γικής και φιλοσοφικής βάσης στην ψυχολογία και τη σημασία της στη βασική έρευνα.

Πηγή: Επιστημονική Σκέψη, τεύχος 27, 1986